Zeybek (oyun)
Zeybek oyunlarından olan Kostak Ali oynanırken bir görüntü
Köçek
Köçek,Surname-i Vehbi,Topkapı Sarayı
Kaşıklı zeybeklere bir örnek
Zeybek,
Ege Bölgesine özgü bir
dans türüdür. Tek kişi tarafından ya da birkaç dansçının çember şeklinde dizilmesiyle oynanır. Zeybek, halkı koruyan cesur bir adamı temsil eder. Zeybek oynayan dansçı, kollarını omuz hizasında iki yana doğru açar ve büyük adımlar atarak ağır ağır hareket eder. Ara sıra yere doğru eğilip bir dizin yere dokundurulması, bu dansın belirgin hareketlerindendir.
Zeybek oyun yöreleri; İzmir, Aydın,
Antalya, Balıkesir, Manisa, Kütahya, Çanakkale, Muğla, Denizli'dir.
"Zeybek Kıyafeti" tamlamasında olduğu gibi Zeybeklere has oyun anlamında Zeybek Oyunu denilebiliyorsa da, oyun kelimesi katılmaksızın Zeybek kendi oyun çeşitlerinin toplu adıdır. Mesela:
Sarı Zeybek,
Bergama Zeybeği,
Zeybek Osman denildiği zaman, bu tamlamalara ayrıca oyun kelimesinin katılmasına lüzum görülmemesi adet olmuştur. Sarı Zeybek Oyunu birleşimi konuşmada kullanılmadığı gibi, Zeybek Halayı, Zeybek Barı, Zeybek Horanı gibi çeşit adları da yoktur. Nasıl ki; Halay Zeybeği, Bar Zeybeği, Horan Zeybeği gibi adlandırıcı birleşimler de katiyen işitilmiş değildir. Yeni, Zeybek kelimesi, umumiyetle raks anlamında hiçbir zaman ifade genişliği edinmemiştir. Davulcuya 'Vur Zeybeği!' denilince Zeybek işi oyun havası istenildiğini anlar ve muhitin en gözde durumundaki bir zeybek havasına girer. Tartım mutlaka dokuzludur. Bu özellik bir damga gibidir ve eski Türklerin uğurlu bildikleri dokuz sayısına uygundur. Dokuzlu tartımın aksak bileşiminde olması damganın damgası haliyle Türk işidir.
Zeybek sıfatı nerelerde bilinmişse, Zeybekler nerelere ulaşabilmişlerse oralarda Zeybeklikten ve oyunlarından izler bulunulabileceği, ondan dolayı aranması gerektiği unutulmamalıdır.
Anadolu'da Zeybek çeşitleri, Aydın tarafında kümelenmiş, daha doğrusu çeşitlenmiş görünmektedir. Fakat bu durum son 150 yıldan öncelere teşmil olunamayacaktır. Bütün Anadolu'da hala yer yer Zeybek çeşitlerinin eski görenek halinde tutulmakta bulunması, bir zamanlar yurt sathında aynı kuwette gün görüp, yine semt semt kim bilir ne türlü sebeplerle zayıf düşmeye mahkûm kaldıklarına delildir.
Kars taraflarında Zeybek adlı bir köyümüz bulunduğuna göre, şimdiki yaygınlığı da Kars'la Ege arasında dikkatle almak durumunda bulunuyoruz. Sırasıyla görelim:
Sakarya Kavsi yöresinden
Bilecik'te Zeybek ikişer veya dörder kişi tarafından çift çift oynanır. Erkekler, kadınlardan ayrı yürürler. Varsa açık havada davul zurnayla, yoksa eldeki öbür yerli çalgılar eşliğinde oynanır:
Darbuka,
Klarnet veya
keman gibi.
Bozüyük ilçesinin, mesela esnemer köyünde Zeybek 2-12 erkek tarafından oynanır. Kadınlar, bunu oynamaz.
Davul zurnalı oyunlarda yer alan köylüler o gün birbirlerini sayarlar. Aynı ilçenin Dodurga köyünde Zeybek 2-20 kişi tarafından çift çift yürütülür. Kimi erkekler ayrı, kimi de kadın erkek karma halde oynarlar. Tutluca köyünde gençler oynuyor. Kümbet köyünün Zeybeğine kadınlar karışmaz.
Yine Bilecik'in
Gölpazarı ilçesinin Küçük Yenice, Çımışka ve başka yöre köylerinde Zeybek hep aynı tipte olarak vardır.
Buralarda
Söğüt'ten
Bolu ve daha ötelerinin köylüklerine kadar Zeybek oyununda çoğu zaman
tahta kaşık lar da kullanılır. Bolu'da Zebek vardır. Göynük'te öteden beri milli giyimle oynanan zeybek keza vardır.
Muş 'un merkez ilçesinde 3-4 kişiyle
davul zurna veya
tef eşliğinde Zeybek oynanıldığı ve gün görmüşlüğü o yöreden ancak tespit edilebilmiştir.
Bitlis ve
Van'da Zeybek çeşitleri oturak alemlerinde vardır. Temsili karakterine ayrıca işaret etmiştik. Burada oyun şöyle devam ediyor: Yosma kadınlarca yürütülür. Konuşma yoktur. Karşılıklı olarak bir kadın bir erkek de oynayabilirler. Kadın, işaretlerle dostundan peş peşe ceket, pantolon vs ni ister. Erkek de istediklerini birer birer verir. Muhtara, köy ihtiyar heyetine ve doktora haber ulaştırılır. Onlar gelene dek, kadını iyileştirip saklıyorlar. Oyunda, kadın başını kumaş ve başka şeylerle efe gidişatlı sarıyor. Bu Zeybeği iki kadın da oynar demiştik. Erkeğe '
köçek' diyorlar.
Konya 'nın Bozkır ilçesinin bazı köylerinde Zeybek oynanılmaktadır. Pek kadîm (eski) bir görenektir. Konya Şille'nin Tat köyünde Zeybek:
kaval ve
davul ile altı erkek tarafından hep birlikte oynanılır.
Kars 'ın merkez ilçesinin Melik köyünde 'eski gelenek' kaydıyla tek kişilik Zeybek oyunu yürütülmesi dikkati çeker. Bu yörede toplu oyun olarak
halay da vardır. Kadınlar, kendi aralarında oynarlar.
İstanbul köylerinde
Bursa üzerinden girilmek istenildiği Zeybek yine vardır. Mesela, Bakırköy ilçesinin Çıfıtburgaz köyünde Zeybek hala gün görmektedir.